ستاد اسکان شهرستان فیروزه در آموزش و پرورش

معدن فیروزه(قدیمی ترین و مرغوب ترین فیروزه جهان )

فیروزه ، سوغات خراسان

خراسان و شهرستان های نیشابور و فیروزه علاوه بر اینکه مهد علم و فرهنگ دوره هایی از تاریخ تمدن اسلامی و زادگاه دانشوران و مردان نامدار تاریخ ایران است، از دوره های بسیار کهن نیز به داشتن جواهری گران بها به نام فیروزه به شهرت جهانی رسیده است.

از تاریخ دقیق کشف فیروزه و نحوه استخراج آن در گذشته های دور و به ویژه تا پیش از زمامداری پادشاهان صفوی ، اطلاعات جامعی در دست نیست اما احتمال می رود که در اوج شهرت و آبادانی نیشابور و شهرستان فیروزه (که با نام تحت جلگه بخشی از توابع نیشابور محسوب می شده ) ، ساکنین این منطقه از وجود فیروزه و نحوه استخراج آن آگاهی داشته ند.

قدیمی ترین اسنادی که در مورد فیروزه خراسان در شهرستان های فیروزه و نیشابور سخن گفته اند ، کتاب هایی نظیر :

ـ کتاب « جهان نامه » تألیف محمد بن بکران ( خراسانی ) ، که در سال 605 هجری قمری به نام سلطان علاء الدوله ی خوارزمشاه تألیف شده .

ـ « عرایس الجواهر و نفایس الاطایب » ابوالقاسم عبدالله کای ( به سال 700 هـ .ق ) و «‌ تنسوخ (ق) نامه ایلخانی » منتسب به خواجه نصیرالدین طوسی می باشد.

در طی دوره صفویه و پس از آن ، سیاحان خارجی و داخلی نظیر ژان باپتیست تاورنیه ( جواهر سازی مشهور فرانسوی به سال 1046 هـ .ق ) ، فریزر ( 1238 هـ ق ) ، آرثور کانالی ( 1246 هـ ق ) ، ژنرال فریه ( 1261 هـ ق ) ، کرزن ( 1309 هـ ق ) ، صنیع الدوله (‌1303 هـ .ق ) و ... از فیروزه و فیروزه تراشان نیشابور بسیار سخن گفته اند و برخی ( ژنرال فریه ) اشاره کرده اند که عده ای از فیروزه تراشان نیشابور از « بدخشان تاجیکستان » ، به این شهر آمده اند.

معادن فیروزه در 35 کیلومتری شمال غربی مرکز شهرستان(شهر فیروزه) ، در دامنه های جنوبی ارتفاعات بینالود و در 4 کیلومتری دو روستای معدن پایین و معدن بالا ، از دهستان فیروزه ، بخش مرکزی شهرستان فیروزه واقع شده است و تمامی فیروزه کاران این شهر نیز همه بومی هستند و هنرمندانی در نیشابور ، مشهد و اصفهان به این کار اشتغال دارند.

سنگ فیروزه معمولاً در کنار سنگ چخماق و به صورت رگه های بسیار باریک در لابه لای سنگ های آذرین ( آتشفشانی ) شکل می گیرد. این سنگ از عناصری چون مس ، آلومینیوم ، فسفات ،‌ هیدرواکسید و آب تشکیل شده که بسته به نوع و درصد این ترکیبات و محل تشکیل آن ، دارای طیف وسیعی از رنگ آبی کمرنگ ، پررنگ ، سبز روشن و در مواردی تا سبز تیره می باشد. بهترین و گرانبهاترین نوع آن نیز با رنگ آبی سیر و عجمی نامیده می شود. وزن مخصوص فیروزه بین 62/2 تا 83/2 و سختی آن برابر شیشه یعنی 6 است.

انواع فیروزه با توجه به محیطی که فیروزه از آن به دست می آید ( جنس توده های معدن ) به دو نوع فیروزه سنگی و خاکی تقسیم بندی شده که نوع خاکی آن از مسیل ها و رسوبات به دست می آید و به دلیل عدم تغییر رنگ آن با گذشت زمان ، گران بهاتر و مرغوب تر می شود . نوع سنگی آن نیز از میان سنگ های آذرین استخراج می گردد.

از نظر کیفیت ( مرغوب بودن ) فیروزه ، انواع آن قبل از تراش شامل موارد ذیل می باشد :

1ـ فیروزه عجمی : گرد و درشت است و تقریباً خالص و بدون رگه می باشد ، رنگ آن آبی سیر و گران قیمت ترین نوع فیروزه است.

2ـ عجمی نیم رنگ : از نوع قبلی کم رنگ تر و دارای کمی ناخالصی است.

3ـ عربی : فیروزه تخت ، با لایه های نازک است با رنگ آبی سیر.

4ـ توفال : مانند عربی است ، دارای ناخالصی بوده و سنگ آن از میان رفته و فقط لایه ای از فیروزه با رنگ آبی سیر باقی مانده است.

5ـ توفال نیم رنگ : از نوع قبلی کمی روشن تر است.

6ـ توفال سفید : رنگ آبی خیلی روشن دارد ، احتمالاً نام دیگر آن شروام می باشد.

7ـ چغاله ( چاغوله ) : فیروزه ای درشت ، شبیه عجمی اما به رنگ آبی کم رنگ .

8 ـ شجری : دارای ناخالصی به شکل شاخ و برگ درخت و رگه دار است.

9ـ شکوفه : فیروزه ای است ریزتر از چغاله و فیروزه کمی دارد.

10ـ فیروزه چال یا نرم : این فیروزه کمی بزرگتر از عدس بوده که در سنگ های معدن دیده می شود.

11ـ فیروزه درشت : سنگ های نسبتاً بزرگی است که در آن رگه های باریک و پراکنده و نازک فیروزه دیده می شود و نازل ترین نوع آن است.

فیروزه در اثر چربی تغییر رنگ می دهد و در مقابل رطوبت یا خشکی به سبزی می گراید. اشکال مختلف آن را می توان بیضی ، قلبی ، انگشتری و برجسته نامید و برای مراقبت و حفظ اصالت فیروزه ، آن را در میان خاک اره یا ماسه مرطوب نگداری می کنند .

در گذشته فیروزه را با انفجار صخره ها یا به طریق سنتی با خیساندن سنگ ها استخراج می کردند ، به این ترتیب که قلوه سنگ های جدا شده از کوه را در حوضچه های پر از آب قرار می دادند و پس از این که قلوه سنگ ها کاملاً خیس و سست می شد ، آن ها را سایش داده ، فیروزه را جدا می کردند . اما امروزه با استفاده از یک چرخ برقی ، قطعات سنگ معدن را سایش داده و فیروزه را به سهولت ( با افت کم ) از آن جدا می سازند .

از فیروزه بیشتر به عنوان نگین و ترصیع در انگشتر ، گردن بند ، دست بند و ظروف نقره استفاده می کنند . در گذشته فیروزه مرغوب به مسکو در روسیه و ایتالیا ارسال می شد ولی در حال حاضر مراکز مهم فیروزه تراشی و فروش آن عبارتند از :

روستا های معدن بالا و پایین ، شهر فیروزه مرکز شهرستان فیروزه , مجموعه میراث فرهنگی ( کاروان سرای شاه عباسی ) و مجموعه تاریخی ـ تفریحی آرامگاه خیام در نیشابور و بازار های شهر مشهد

خواص و فواید

نگاه به فیروزه چشم را تقویت می کند و استفاده از سرمه آن و هم چنین گذاشتن آن بر روی چشم ها برای تقویت چشم و درمان بیماریهای چشمی مفید است. گذاشتن فیروزه بر روی چاکرای گلو برای درمان گلو درد، تقویت تارهای صوتی و درمان بیماری های ریوی و تنفسی موثر می نماید.

فیروزه قلب را تقویت می کند وسعه صدر می دهد. این سنگ، افسردگی های روحی و روانی و هم چنین ناراحتی های عصبی را درمان می کند و باعث آرامش می شود.

استفاده از انگشتر و یا گردن بندی از آن، برای دور کردن انرژی های منفی به ویژه چشم زخم و آثار آن بسیار مناسب است. این سنگ مانند ، عقیق، حرز بسیار مهمی در برابر حوادث و بلایا به شمار می رود و برای آسان شدن کارها و رونق در کسب و کار بسیار مفید می نماید.

عکس قدیمی مربوط به بیش از یکصد سال گذشته روستای معدن فیروزه

منزل استاد کمال الملک

 منزل استاد کمال الملک نقاش بزرگ ایرانی در روستای حسین آبادکمال در 3 کیلومتری جنوب شهر فیروزه

محمد غفاری معروف به” کمال الملک”بسال 1264 هجری قمری در شهر کاشان و در خانواده ای هنرمند به دنـیـا آمـد پدرش میرزا بزرگ فرزند میرزامحمد بوده و عمویش نقاش زبردستی بود که بعدها لقب”صنیع الملک”گرفت.استاد پـس از گذراندان تحصلات مقدماتی در کاشان ، به تهران رفت وبه مدرسه ی دارالفنون وارد شد و طولی نکشید که به لقب”نقاش باشی” ملقب گردید0 استاد در 22اردبهشت سال 1307 به نیشابور عزیمت نمود ودر ملک شخصی خویـــش در روسـتـای حسین آباد کمال که به گفته ی برادر زاده ی ایشان؛در حدود پنج سال قبل از ورود به نیشابور،آن را خریداری نموده بود.استاد کمال الملک در هنگام انتخاب روستای حسین آباد ؛این محل را از هر حیث واجد شرایط برای اقامت یافت وآن را خریداری نمود ،در آنجا عمارتی بنا نهاد که دارای شش اتاق به ابعاد تقریبی 4در5متر بوده ودر قسمت شمال عمارت به داخل حیاط منزل راه داشته است وکمی بالاتر در قسمت شمال حـیـا ط،چـنـد باب خانه به عنوان مطبخ خانه وانبار احداث شده است.

استاد کمال الملک از(22 اردبهشت ماه سال 1307 تا 27 مرداد ماه سال 1319)هجری شمسی در روستای حسین آباد زندگی کرد ودر (27مرداد ماه 1319)چشم از دنیا فروبست وپیکرش در جوار شاعر روشن ضمیر،شیخ فریدالدین عطار ،در نیشابور مدفون گردید.درزمان اقامت استاد شخصیتهای سیاسی و اجتماعی زیادی جهت دیدار وی به روستای حسین آباد کمال سفر می کردند که استاد شهریار از جمله مشهورترین آنهاست. .خانه استاد در فهرست آثار ملی به شماره 8958 ثبت گردیده است.شایان ذکر است تا کنون منزل استاد در دو مرحله از سوی اداره میراث فرهنگی و گردشگری شهرستان فیروزه در سال های 1390 و شهریور ماه 91 مرمت شده است.

کارونسرای شوریاب

مهمترین آثار تاریخی و دیدنی شهرستان فیروزه که جاذب گردشگرندعبارتند از :

1-کاروان سرای تاریخی و زیبای روستای شوریاب

در داخل روستای شوریاب در جنوبی ترین قسمت دهستان طاغنکوه جنوبی و 18 کیلومتری شهر همت آباد مرکز بخش طاغنکوه واقع شده است.

این کاروانسرای زیبا و بزرگ در دوره قاجاریه احداث شده و جزو کامل ترین کاروانسراهای این دوره محسوب می گردد.این بنا دارای یک پلان هشت و نیم هشت مستطیل شکل است و عناصر اصلی این بنا شامل چهار ایوان ، چهار اصطبل ، حیاط مرکزی و عناصر فرعی شامل شاه نشین طاقچه ها و طبقات بالا ، بخاری دیواری و ... است.ایوان ورودی امل مناره می باشد.

این کاروانسرا از جمله کاروانسراهای واقع شده در دشت با حیاط مرکزی است که به شیوه چهار ایوانی ساخته شده و ایوان های پیرامون حیاط دو طبقه اند و دارای شاه نشین است. کتیبه های سنگی حجاری شده زیبا روی سر در ورودی کاروانسرا قرار دارد که مربوط به دوره قاجاریه است.( متأسفانه تعدادی از کتیبه های سنگی در سال های اخیر به سرقت رفته است.) بقیه نیز به موزه شهر نیشابور منتقل گردیده است . این کاروانسرا در سال های اخیر به شدت رو به تخریب بوده و اخیرا در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

نمایی از سر در ورودی کاروانسرای شوریاب/ عکس از محمد تاجیک /1389

بزرگ ترین باغ ایرانی

2- عمارت و باغ نشاط (سالار) تقی آباد

این باغ در حدود سال ۱۳۲۶ ه.ق توسط آقابالاخان سالار معتمد( گنجی)از خوانین بزرگ خراسان و منطقه احداث شد. روی هم رفته، این مکان شامل عمارت شمالی، مرکزی، حصار، برج، بارو و... است. قدیمی ترین قسمت باغ عمارت شمالی آن است. طبقه ی همکف عمارت مرکزی در زمان مرحوم سالار معتمد بنا شده است.

باغ در گذشته پوشیده از درختان کاج، پسته و... بوده است. عمارت مرکزی باغ نشاط آراسته به آجرکاری های زیبایی است. روایت است استاد کمال الملک هنرمند و نقّاش مشهور ایرانی در اواخر عمر خویش در این مکان ساکن بوده است.

باغ نشاط طی شماره 4492 در فهرست آثار ملی کشور ثبت گردیده وتحت حفاظت سازمان میراث فرهنگی و گردش گری قرار دارد و کار بازسازی آن از سال 1391 شروع شده است.

باغ نشاط فیروزه درشمار باغهای سنتی ایران و متعلق به اواخر دوران قاجار و اوایل پهلوی اول است و در فاصله سه کیلومتری شمال شهر فیروزه واقع شده است. این باغ درگذشته دارای درختان زیادی از نوع کاج و پسته بود که به علت کم آبی بیشتر این درختان خشک و یا قطع شده اند.آقا بالاخان سالار معتمد (گنجی) از خوانین بزرگ خراسان و منطقه حدود 130 سال پیش این باغ تاریخی را احداث کرده است.

باغ نشاط با 16 هکتار مساحت به شکل مستطیل و دارای دو عمارت مرکزی و شمالی،حصار،برج و بارو است که سر در ورودی ها و دور پنجره های عمارتهای آن با گچ بری ها و آجر کاری های زیبائی تزیین شده است.

از آنجا که استاد کمال الملک هنرمند و نقّاش مشهور ایرانی در مدت 12 سال اواخر عمر خود در این مکان رفت و آمد فراوانی داشته ،بر روی دیوارهای داخلی عمارت مرکزی باغ نشاط نقاشی هایی منسوب به این استاد مشاهده می شود. و از این رو بیش‌تر کتاب‌هایی که به زندگی کمال‌الملک پرداخته‌اند به این باغ نیز اشاراتی داشته‌ و همچنین بسیاری از شخصیت‌های اجتماعی، سیاسی، ادبی و … دوران پهلوی اول بواسطه حضور”استاد کمال الملک” و “سالار معتمد گنجی”در این باغ تاریخی حضوریافته اند .

تصاویر قدیمی از حضور استاد کمال در باغ نشاط تقی آباد

تصاویری قدیمی از حضور استاد بزرگ نقاشی ایران ، استاد کمال الملک

در  باغ نشاط روستای تقی اباد از توابع بخش مرکزی شهرستان فیروزه

 

---

برج قدیمی روستای تقی آباد

در روستای تاریخی تقی آباد که امروز باغ زیبای نشاط را در خود جای داده در منزل یکی از اهالی برجی قدیمی با حدود ۱۰۰ سال قدمت باقی مانده که در حال حاضر به عنوان محل تنور و پخت نان خانواده مورد استفاده قرار می گیرد. این برج قدیمی باقی مانده قلعه قدیمی تقی آباد سالار است.این برج حدود ۱۲ متر ارتفاع دارد.

اداره میراث فرهنگی شهرستان فیروزه

استقرار کارگاه و فروشگاه فیروزه تراشی درباغ نشاط که همزمان با اتمام مرمت فاز نخست باغ صورت گرفت از جمله جاذبه های تازه باغ نشاط است که این خود گامی مهم در جهت معرفی و شناخت این هنر- صنعت ارزشمند به گردشگران و علاقمندان است. خوشبختانه با برنامه ریزی اداره میراث فرهنگی،صنایع دستی و گردشگری شهرستان اولین تور گردشگری برنامه ریزی شده از استان تهران در فروردین ماه 92 ،استقبال قابل توجهی از باغ نشاط و خرید محصولات هنری کارگاه فیروزه تراشی آن صورت پذیرفت.