معدن فیروزه(قدیمی ترین و مرغوب ترین فیروزه جهان )

فیروزه ، سوغات خراسان

خراسان و شهرستان های نیشابور و فیروزه علاوه بر اینکه مهد علم و فرهنگ دوره هایی از تاریخ تمدن اسلامی و زادگاه دانشوران و مردان نامدار تاریخ ایران است، از دوره های بسیار کهن نیز به داشتن جواهری گران بها به نام فیروزه به شهرت جهانی رسیده است.

از تاریخ دقیق کشف فیروزه و نحوه استخراج آن در گذشته های دور و به ویژه تا پیش از زمامداری پادشاهان صفوی ، اطلاعات جامعی در دست نیست اما احتمال می رود که در اوج شهرت و آبادانی نیشابور و شهرستان فیروزه (که با نام تحت جلگه بخشی از توابع نیشابور محسوب می شده ) ، ساکنین این منطقه از وجود فیروزه و نحوه استخراج آن آگاهی داشته ند.

قدیمی ترین اسنادی که در مورد فیروزه خراسان در شهرستان های فیروزه و نیشابور سخن گفته اند ، کتاب هایی نظیر :

ـ کتاب « جهان نامه » تألیف محمد بن بکران ( خراسانی ) ، که در سال 605 هجری قمری به نام سلطان علاء الدوله ی خوارزمشاه تألیف شده .

ـ « عرایس الجواهر و نفایس الاطایب » ابوالقاسم عبدالله کای ( به سال 700 هـ .ق ) و «‌ تنسوخ (ق) نامه ایلخانی » منتسب به خواجه نصیرالدین طوسی می باشد.

در طی دوره صفویه و پس از آن ، سیاحان خارجی و داخلی نظیر ژان باپتیست تاورنیه ( جواهر سازی مشهور فرانسوی به سال 1046 هـ .ق ) ، فریزر ( 1238 هـ ق ) ، آرثور کانالی ( 1246 هـ ق ) ، ژنرال فریه ( 1261 هـ ق ) ، کرزن ( 1309 هـ ق ) ، صنیع الدوله (‌1303 هـ .ق ) و ... از فیروزه و فیروزه تراشان نیشابور بسیار سخن گفته اند و برخی ( ژنرال فریه ) اشاره کرده اند که عده ای از فیروزه تراشان نیشابور از « بدخشان تاجیکستان » ، به این شهر آمده اند.

معادن فیروزه در 35 کیلومتری شمال غربی مرکز شهرستان(شهر فیروزه) ، در دامنه های جنوبی ارتفاعات بینالود و در 4 کیلومتری دو روستای معدن پایین و معدن بالا ، از دهستان فیروزه ، بخش مرکزی شهرستان فیروزه واقع شده است و تمامی فیروزه کاران این شهر نیز همه بومی هستند و هنرمندانی در نیشابور ، مشهد و اصفهان به این کار اشتغال دارند.

سنگ فیروزه معمولاً در کنار سنگ چخماق و به صورت رگه های بسیار باریک در لابه لای سنگ های آذرین ( آتشفشانی ) شکل می گیرد. این سنگ از عناصری چون مس ، آلومینیوم ، فسفات ،‌ هیدرواکسید و آب تشکیل شده که بسته به نوع و درصد این ترکیبات و محل تشکیل آن ، دارای طیف وسیعی از رنگ آبی کمرنگ ، پررنگ ، سبز روشن و در مواردی تا سبز تیره می باشد. بهترین و گرانبهاترین نوع آن نیز با رنگ آبی سیر و عجمی نامیده می شود. وزن مخصوص فیروزه بین 62/2 تا 83/2 و سختی آن برابر شیشه یعنی 6 است.

انواع فیروزه با توجه به محیطی که فیروزه از آن به دست می آید ( جنس توده های معدن ) به دو نوع فیروزه سنگی و خاکی تقسیم بندی شده که نوع خاکی آن از مسیل ها و رسوبات به دست می آید و به دلیل عدم تغییر رنگ آن با گذشت زمان ، گران بهاتر و مرغوب تر می شود . نوع سنگی آن نیز از میان سنگ های آذرین استخراج می گردد.

از نظر کیفیت ( مرغوب بودن ) فیروزه ، انواع آن قبل از تراش شامل موارد ذیل می باشد :

1ـ فیروزه عجمی : گرد و درشت است و تقریباً خالص و بدون رگه می باشد ، رنگ آن آبی سیر و گران قیمت ترین نوع فیروزه است.

2ـ عجمی نیم رنگ : از نوع قبلی کم رنگ تر و دارای کمی ناخالصی است.

3ـ عربی : فیروزه تخت ، با لایه های نازک است با رنگ آبی سیر.

4ـ توفال : مانند عربی است ، دارای ناخالصی بوده و سنگ آن از میان رفته و فقط لایه ای از فیروزه با رنگ آبی سیر باقی مانده است.

5ـ توفال نیم رنگ : از نوع قبلی کمی روشن تر است.

6ـ توفال سفید : رنگ آبی خیلی روشن دارد ، احتمالاً نام دیگر آن شروام می باشد.

7ـ چغاله ( چاغوله ) : فیروزه ای درشت ، شبیه عجمی اما به رنگ آبی کم رنگ .

8 ـ شجری : دارای ناخالصی به شکل شاخ و برگ درخت و رگه دار است.

9ـ شکوفه : فیروزه ای است ریزتر از چغاله و فیروزه کمی دارد.

10ـ فیروزه چال یا نرم : این فیروزه کمی بزرگتر از عدس بوده که در سنگ های معدن دیده می شود.

11ـ فیروزه درشت : سنگ های نسبتاً بزرگی است که در آن رگه های باریک و پراکنده و نازک فیروزه دیده می شود و نازل ترین نوع آن است.

فیروزه در اثر چربی تغییر رنگ می دهد و در مقابل رطوبت یا خشکی به سبزی می گراید. اشکال مختلف آن را می توان بیضی ، قلبی ، انگشتری و برجسته نامید و برای مراقبت و حفظ اصالت فیروزه ، آن را در میان خاک اره یا ماسه مرطوب نگداری می کنند .

در گذشته فیروزه را با انفجار صخره ها یا به طریق سنتی با خیساندن سنگ ها استخراج می کردند ، به این ترتیب که قلوه سنگ های جدا شده از کوه را در حوضچه های پر از آب قرار می دادند و پس از این که قلوه سنگ ها کاملاً خیس و سست می شد ، آن ها را سایش داده ، فیروزه را جدا می کردند . اما امروزه با استفاده از یک چرخ برقی ، قطعات سنگ معدن را سایش داده و فیروزه را به سهولت ( با افت کم ) از آن جدا می سازند .

از فیروزه بیشتر به عنوان نگین و ترصیع در انگشتر ، گردن بند ، دست بند و ظروف نقره استفاده می کنند . در گذشته فیروزه مرغوب به مسکو در روسیه و ایتالیا ارسال می شد ولی در حال حاضر مراکز مهم فیروزه تراشی و فروش آن عبارتند از :

روستا های معدن بالا و پایین ، شهر فیروزه مرکز شهرستان فیروزه , مجموعه میراث فرهنگی ( کاروان سرای شاه عباسی ) و مجموعه تاریخی ـ تفریحی آرامگاه خیام در نیشابور و بازار های شهر مشهد

خواص و فواید

نگاه به فیروزه چشم را تقویت می کند و استفاده از سرمه آن و هم چنین گذاشتن آن بر روی چشم ها برای تقویت چشم و درمان بیماریهای چشمی مفید است. گذاشتن فیروزه بر روی چاکرای گلو برای درمان گلو درد، تقویت تارهای صوتی و درمان بیماری های ریوی و تنفسی موثر می نماید.

فیروزه قلب را تقویت می کند وسعه صدر می دهد. این سنگ، افسردگی های روحی و روانی و هم چنین ناراحتی های عصبی را درمان می کند و باعث آرامش می شود.

استفاده از انگشتر و یا گردن بندی از آن، برای دور کردن انرژی های منفی به ویژه چشم زخم و آثار آن بسیار مناسب است. این سنگ مانند ، عقیق، حرز بسیار مهمی در برابر حوادث و بلایا به شمار می رود و برای آسان شدن کارها و رونق در کسب و کار بسیار مفید می نماید.

عکس قدیمی مربوط به بیش از یکصد سال گذشته روستای معدن فیروزه